Compendium W

HERALDISCH COMPENDIUM

Een systematisch overzicht van heraldische termen met sprekende voorbeelden bewerkt en samengesteld door Hans Nagtegaal in 2010.

Bewerkt en beschikbaar gesteld door een samenwerking van het Nederlands Genootschap voor Heraldiek en Heraldry of the World

Dit overzicht bevat meer dan 1500 afbeeldingen en beschrijvingen van heraldische terminologie en is daarom ingedeeld in verschillende files.

A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - R - S - T - U - V - W - IJ - Z

Letter W

• 

  Waaiersgewijs: Geplaatst in de vorm van een cirkelsector met de punt naar beneden, bijv. van pauwen- of struisveren.

• 

  Waaroverheen: Als het belangrijkste stuk gedeeltelijk wordt afgedekt door een ander object. Deze term niet te verwarren met over alles heen.

• 

  Wagen: Voertuig op wielen. Indien mogelijk het soort vermelden.

• 

  Waldhoorn: Jagershoorn. Koperen blaasinstrument met een cirkelvormige buis zonder ventielen, met zachte toon. Heeft geen koorden zoals de jachthoorn.

• 

  Walnoot: Vrucht van de walnotenboom. Komt sporadisch voor.

• 

  Walrus: Vinpotig zoogdier met twee sterke, lang uitgegroeide, naar beneden gerichte hoektanden.

• 

  Walvis: Thans grootste levende waterzoogdier. Wordt altijd zwemmend voorgesteld, meestal water spuitend, een enkele keer met Jonas in de bek.

• Na-.jpg

  Wambuis: Een mansbovenkledingstuk dat het lijf van de hals tot aan het middel bedekte.

• 

  Want: Een handschoen met een duim en zonder vingers. Altijd vermelden of het een rechter- of linkerwant is.

• 

  Wapenboeken: Boek met afbeeldingen en/of beschrijvingen van wapens, als handschrift of in druk. Er bevinden zich honderden wapenboeken met daarin soms prachtige handgeschilderde wapens in gemeente-, streek- en rijksarchieven, maar ook in bibliotheken, musea en in privébezit. Dit zijn veelal 17de en 18de eeuwse werken die als hobby voor of door welgestelde personen zijn samengesteld. Soms getuigt de manier van tekenen inderdaad van hobbyisme, maar de wapenboeken van bij voorbeeld de Gelders-Overijsselse studentenverenigingen getuigen van professionele tekenaar. Deze werken vormen met andere bronnen als zegels, wapenkaarten, grafzerken e.d. het basismateriaal om wapens te vinden. In de Middeleeuwen legden de herauten dikwijls groots opgezette en fraai uitgevoerde wapenboeken aan, die nu van groot belang zijn voor de kennis van de middeleeuwse heraldiek. Het oudste Nederlandse wapenboek is van de heraut Claes Heinenzoon gezegd Gelre, die dit werk tussen 1370 en 1414 compileerde.

• 

  Wapenborden: Borden met daarop geschilderde wapens van bijvoorbeeld de ridders van het Gulden Vlies of van leden van een vroedschap, polderbestuur etc. in een bepaalde periode. Deze zijn te vergelijken met wapenkaarten die veelal grafisch zijn. Wapenborden zijn niet identiek met rouwborden.

• 

  Wapengoed: Oude naam voor alle keramiek met wapens erop geschilderd, incl. Delfts aardewerk. Kapiteins van Oost-Indiëvaarders namen schetsen van wapens van opdrachtgevers mee, die door de porseleinschilders in Kanton en elders zo goed mogelijk gekopieerd werden. Dit wapenporselein werd door de thuisvarende schepen weer meegebracht. Dit porselein werd Chine de Commande genoemd. De wapens hebben daardoor soms een curieuze Chinese stijl en zijn ook niet altijd heraldisch juist. Bij gelegenheid werd ook wel wit porselein naar Nederland verscheept, dat dan hier van wapens werd voorzien. Dit werd in Nederland “Amsterdams Bont” genoemd. Het proces werd natuurlijk ook in andere landen van Europa nagevolgd. In de 19de eeuw werd en zelfs tot op heden wordt nog wapenporselein in China besteld.

• 

  Wapenkaarten: Een gedrukt papieren vel waar de wapens van een bepaalde groep personen op werden afgebeeld, bijv. edelen, vroedschappen, heemraden, gilden e.d. Deze kaarten waren aan het eind van de 17de en het begin van de 18de eeuw populair in Holland, Zeeland en Utrecht.

• 

  Wapenkleuren: Zie Kleuren.

• 

  Wapenkreet: Werd gebruikt om de soldaten die onder een zelfde heer of bevelhebber dienden, tijdens het gevecht samen te roepen of om de ridders tijdens het toernooi aan te moedigen. Bij wapens wordt die kreet op een fladderend lint boven het wapen aangebracht, doch het wordt weinig toegepast.

• 

  Wapenmantel: In het midden van de 16e eeuw kwam het gebruik in zwang om wapenschilden met een mantel te omhangen, die soms met een verhemelte gekroond is. Eerst was deze gewoonte beperkt tot vorsten en de hoge adel, doch langzamerhand begonnen ook families van minder aanzien dit te doen. De mantel is meestal van rood fluweel, gevoerd met natuurlijk hermelijn en soms vindt men op de zijpanden het wapen herhaald.

• 

  Wapenrusting: A. Lanspunt
  B. Vaantje
  C. Toernooilans
  D. Helmkam
  E. Steekhelm
  F. Luchtgaten
  G. Halsbeschermer
  H. Schouderbedekking
  I. Borstharnas
  J. Gesp
  K. Armstuk
  L. Schildriem
  M. Elleboogstuk
  N. Handschoen
  O. Schild
  P. IJzeren rok
  Q. Zwaard
  R. Maliënkolder
  S. Dolk
  T. Beenscheen
  U. (Boven) Beenstuk
  V. Kniestuk
  W. (Onder) Beenstuk
  X. Spoor
  Y. Voetkluister
  Z. Schoenpunt
  Z’. Lansvoet

• 

  Wapenspreuk: Ook wel devies genoemd. Korte spreuk, meestal aangebracht op een fladderend lint onder het wapen, behalve in Schotland, waar hij boven het wapen geplaatst wordt. Wapenspreuk is niet hetzelfde als wapenkreet.

• 

  Wapenstijlen: Zie Schildvorm.

• 

  Wassenaar: Wassende maan. De gewone stand is die waarbij hij de punten naar het schildhoofd richt; zijn deze naar beneden gericht, dan is hij omgekeerd; naar de rechterkant gewend en naar de linkerkant omgewend. Keren twee wassenaars (gewend en omgewend) de punten naar elkaar toe, dan zijn zij toegewend, en wanneer zij de ruggen naar elkaar toekeren afgewend. Twee wassenaars boven elkaar, waarvan de onderste omgekeerd, zijn tegengesteld en als de punten van de een over die van de ander heengaan, zijn zij samengevlochten. Als zij toegewend zijn en elkaar met de punten aanstoten, zijn zij aanstotend. Als een wassenaar met ogen, neus en mond afgebeeld wordt, heet hij gezichtswassenaar.

• 

  Water: Komt in een aantal variaties voor zoals zee, vlak of golvend, rivier, maalstroom of draaikolk en druppels. De kleur van water is blauw, andere kleuren moeten opgegeven worden.

• 

  Waterblad: Zie: Plompenblad.

• 

  Waterkleur: Blauw, soms ook zeegroen; dit laatste beschrijven.

• 

  Waterlelie: Bloem van de gelijknamige waterplant met grote witte, witrode of lichtrode bloemen.

• 

  Waterpas: Instrument. In antieke vorm zijn ze driehoekig of omgekeerd-T-vormig. Aan de top is een schietlood bevestigd waaraan het loodje precies in het midden van de basis, dat met een knop of inkepinkje is gemarkeerd, moet komen te hangen.

• 

  Waterput: Ronde gemetselde put, soms met afdak en inrichting voor de emmer om water te putten. Dit moet vermeld worden.

• 

  Waterputters: Waren oorspronkelijk leren zakken om water uit putten omhoog te halen. Op den duur kregen zij echter een onherkenbare gestileerde vorm en nu lijken zij op een hoofdletter M in schrijfschrift.

• 

  Weefspoel: Zie: Weversspoel.

• 

  Weegschaal: Balans met twee schalen, die meestal gelijk hangen. Het is ook het symbool van de gerechtigheid.

• 

  Weerhaak: Rechtopstaande ijzeren staaf met rechtsboven en linksbeneden een puntig uitsteeksel. Zie ook haak.

• 

  Weerhakenkruis: Twee weerhaken verenigd tot de vorm van een kruis.

• 

  Weerwolf: Fabeldier. Wordt afgebeeld als een lynx of grote wilde kat.

• 

  Wenteltrap: Een gedraaide trap.

• 

  Wereldbol: Ook aardbol genoemd. Bol die de planeet aarde voorstelt. Is de bol omgord en met een kruisje getopt dan spreek men van een rijksappel. Is de wereldbol bevestigd in een boogprofiel en geplaatst op een voetstuk dan spreekt men van aardglobe. In Portugese wapens is de wereldbol vaak voorzien van horizontale en verticale banden met daar overheen een brede diagonale band en wordt dan ook wel armillarium genoemd .

• 

  Wereldlijk zwaard: Een uitwendige schildversiering in geestelijke wapens. Het geeft aan dat de betreffende geestelijke in zijn diocees ook de wereldlijke macht bezat, met daaraan verbonden de hoge jurisdictie, dat wil zeggen het recht om doodstraffen uit te spreken. Het kwam bij bisschoppen, abten en zelfs abdissen vroeger geregeld voor een zwaard voerden, samen met de kromstaf schuinkruislings geplaatst of alleen rechtop achter het schild.

• 

  Weversspoel: Ook klos, weefspoel of schietspoel genoemd. Spoel die bij het weven door het vak aan de ketting geworpen wordt om het inslaggaren aan te brengen. Heeft een spitsovale vorm met rechthoekig gat. De weversspoel staat rechtop in het schild.

• 

  Wezel: Klein, slank, schuw roofdiertje, bruinrood van kleur met witte borst en buik, heeft een relatief korte staart en geen zwarte pluim aan de staart zoals de hermelijn. De wezel behoort tot de marterachtigen.

• 

  Wiel: Bijzonder vorm van een rad, bedoeld als wagenwiel, waarbij om de velg een ijzeren band (hoepel) is geslagen of omgeslagen zou kunnen worden. Een wiel heeft standaard zes spaken, meer of minder spaken moet vermeld worden. De buitenkant heet velg, het midden de naaf. Soms zijn de spaken min of meer versierd. Het wiel wordt ook wel eens half afgebeeld, of afgebroken. In het laatste geval ontbreekt een deel (ongeveer een kwart) van de velg en soms van een spaak.

• 

  Wierookvat: Kerkelijk attribuut voor het verspreiden van aromatische rook tijdens de eredienst.

• 

  Wijnblad: Zie: Druivenblad.

• 

  Wijngaardsblad: Zie: Druivenblad.

• 

  Wijngaardstok: Zie: Wijnstok.

• 

  Wijngaardtak: Zie: Wijnrank.

• 

  Wijnkan: Schenkkan met beugel.

• 

  Wijnkelk: Heeft de vorm van een smal uitlopend wijnglas met een voet.

• 

  Wijnrank: Ook wel druivenrank, winnerdtak of druiventak genoemd. Een tak van een druivenplant zonder steunwerk. Heeft in tegenstelling tot de wijnstok geen wortels. Hij kan gebladerd of bevrucht (d.w.z. met druiventrossen) zijn van een andere kleur.

• 

  Wijnstok: Ook wijngaardstok of wingerdstok genoemd. Een complete druivenplant die om een staak of rasterwerk gekronkeld is. Hij kan gebladerd of bevrucht zijn van een andere kleur. Als de kleur van de staak of het rasterwerk aangegeven moet worden, zegt men: "geleid langs een . . . . . staak".

• 

  Wild zwijn: Zie: Zwijn.

• 

  Wildeman: Naakte man met grote baard en groene krans in het haar, de lendenen omgord met groen loof. Bovendien heeft hij een knots in een der handen. Al die onderdelen moeten beschreven worden. Ook of hij oorringen, een halsketting, arm- of voetbanden e.d. draagt. Komen wildemannen of wildevrouwen geheel naakt als schildhouders voor, dan slaat men de dekkleden om hun heupen en dijen.

• 

  Wildevrouw: Naakte vrouw, de lendenen omgord met loof. Zij wordt meestal als schildhoudster afgebeeld.

• 

  Wilgenboom: Boomsoort met soepele twijgen die voor vlechtwerk en hoephout gebruikt worden.

• 

  Wimpel: Smal, lang en soms in twee slippen uitlopende dundoek dat altijd langer moet zijn dan de vlag waarboven hij gehesen is. In Nederland hijst men meestal bij gebeurtenissen van het Koninklijk Huis een oranje wimpel. Bij rooms-katholieken wimpelt men voor de bisschop met een paarse wimpel en voor de paus met een half-gele, half witte wimpel boven de nationale vlag. Een rood-wit-blauwe wimpel wordt ook wel zonder vlag gebruikt in gevallen waarin men in andere landen een zgn. stormvlaggetje zou hijsen.

• 

  Wind: Wordt voorgesteld door een kinderhoofd, ook wel Boriskopje of Boreaskopje genoemd, dat met bol opgezette wangen uit alle macht blaast. Soms staan er vier in de hoeken van het schild.

• 

  Windroos: Kompasroos. Een roosvormig figuur, bestaand uit vier over elkaar gaande vierpuntige sterren, die de windrichtingen uitbeelden.

• 

  Wingerdstok: Zie: Wijnstok.

• 

  Wingerdtak: Zie: Wijnrank.

• 

  Winkelhaak: Gereedschap om rechte hoeken af te zetten of te controleren, bestaande uit twee benen die loodrecht op elkaar staan. Meestal is het ene been langer dan het andere. Alle standen dienen vermeld te worden omdat dit stuk geen duidelijke voorkeursstand heeft. Twee afgewende op hun denkbeeldige hypotenusa rustende winkelhaken, dus met de haakse hoeken omhoog, de lange zijden elkaar kruisende, noemt men schuingekruiste winkelhaken. De winkelhaak komt niet alleen als wapenfiguur voor, doch zien we ook terug in het zeldzaam voorkomende winkelhaaks-gevierendeeld.

• 

  Winkelhaaks gevierendeeld: Twee winkelhaken die elkaar in het schildhart met de binnenzijden van de armen aanstoten, waardoor zij het schild in vieren delen. Zij kunnen op verschillende manieren geplaatst worden. De plaatsing moet daarom aangegeven worden.

• 

  Wit: Het metaal zilver wordt bij arcering als wit weergegeven. Ook figuren van natuurlijke kleur worden in gearceerde wapens zonder kleur, dus wit, weergegeven.

• 

  Wolf: Grauwgeel roofdier uit de familie van de hondachtigen, met spitse snuit, rechtopstaande oren en meestal neerhangende staart. In de natuur heeft alleen de roedelleider de staart omhoog. Meestal staand of gaand, een enkele maal klimmend afgebeeld. Men noemt hem rovend als hij de prooi nog in de bek heeft. In de heraldiek is de wolf moeilijk te onderscheiden van de herdershond. Dieren.

• 

  Wolfsangel: Een verkorte staaf die rechtsboven en linksonder een schuinlinks wigvormig uitsteeksel heeft, verenigd met een schuinlinks dwarsbalkje over de staaf. Indien het staafje in plaats van schuinlinks schuin staat moet dit vermeld worden.

• 

  Wolfsklem: Jachtgereedschap om wolven te vangen, met een eigen heraldische vorm.

• 

  Wolfskop: Herkenbaar aan zijn enigszins spitse snuit en rechtopstaande oren. Vaak zijn de tanden goed zichtbaar en een enkele keer heeft hij een uithangende tong. Soms is de kop afgerukt en druipt het bloed nog uit de hals. Gewoonlijk van terzijde afgebeeld, anders is hij aanziend, hetgeen vermeld moet worden.

• 

  Wolfstand: Een kromme punt lijkend op een slagtand van een wolf. De plaatsing moet goed opgegeven worden, want soms gaat hij van een van de schildranden uit en een andere keer staat hij los in het schild.

• 

  Wolk: Zichtbare, gevormde massa van zwevende zeer kleine waterdruppeltjes of ijskristallen in de atmosfeer, die kan overgaan tot regen. Meestal afgebeeld van natuurlijke kleur. Wordt vaak gecombineerd met een andere figuur. Merendeels uitgaande van de linker- of rechterschildrand waaruit dan een beklede of naakte arm komt, al dan niet iets in de hand houdend. Zie afbeelding bij arm.

• 

  Wolkig doorsneden: Een snijlijn die een wolkachtig patroon vormt met dubbele rondingen boven en beneden.

• 

  Wrong: Onderdeel van de schilddekking en aangebracht op de helm en dienende als band om het helm- of dekkleed op de juiste plaats te houden. Wrong en dekkleed zijn feitelijk ondeelbaar. Bij plaatsing van een helmkroon vervangt deze de wrong. De wrong bestaat uit twee in elkaar gedraaide repen of rollen textiel, beide steeds van afwisselende kleur. De repen stof waren opgevuld met paardenhaar of wol.
  De wrong volgt steeds de kleuren van de dekkleden met als regel het voornaamste metaal binnen en de kleur buiten. Het aantal wendingen is onbepaald. De wrong werd geplaatst op de helm ter vervanging van de helmkroon. Als afzonderlijke wapenfiguur heeft hij meestal de vorm van een cirkel en wordt dan hoofdwrong genoemd.