Compendium P

HERALDISCH COMPENDIUM

Een systematisch overzicht van heraldische termen met sprekende voorbeelden bewerkt en samengesteld door Hans Nagtegaal in 2010.

Bewerkt en beschikbaar gesteld door een samenwerking van het Nederlands Genootschap voor Heraldiek en Heraldry of the World

Dit overzicht bevat meer dan 1500 afbeeldingen en beschrijvingen van heraldische terminologie en is daarom ingedeeld in verschillende files.

A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - R - S - T - U - V - W - IJ - Z

Letter P

• 

  Paal: Wordt begrensd door twee loodrechte lijnen en gaat door het hart van het schild. Zie ook: geknotte, linker- of rechterpaal.

• 

  Paalsgewijs geplaatst: Zie: Boven elkaar.

• 

  Paalvair: Variant van het bontwerk vair, waarbij de vairklokjes verticaal onder elkaar geplaats zijn. De punten van de onder elkaar geplaatste klokjes wijzen allemaal dezelfde richting op.

• 

  Paard: Een viervoetige zoogdier uit de familie der eenhoevigen. Men treft het aan als stappend, staand, steigerend, galopperend, gezadeld, getoomd, soms met bles, alles nauwkeurig aangeven. Omgord is het wanneer het een gordel om het lijf heeft. Ook halve paarden komen voor, meestal steigerend.

• 

  Paardenbeen: Het been is boven de knie afgesneden.

• 

  Paardenbit: Trens of stang. Mondstang tussen het gebit van een paard geplaatst, om de teugels aan te bevestigen. Onderdeel van de breidel.

• 

  Paardendek: Deken of schabrak.

• 

  Paardenhoofd: Hoofd van een paard al dan niet met hals; wordt altijd van terzijde gezien. Indien de voorzijde is afgebeeld noemt men het een aanziend paardenhoofd.

• 

  Paardenvlieg: Tweevleugelig insect dat op het lijf van paarden en herkauwende dieren leeft, en ze door zijn steek kwelt. De vlieg wordt op de rug afgebeeld met de kop omhoog.

• 

  Paardenvoet: De voet is iets boven de hoef afgesneden.

• 

  Paaslam: Ook Godslam of Agnus Dei genoemd. Het paaslam is in de heraldiek een veel gebezigde christelijk-symbolisch wapenfiguur, voorgesteld door een zilveren stappend - soms omziend - lam met zilveren vaan, kerkbanier of wimpel, beladen met een rood kruis aan een al dan niet bekruiste stok over de schoft dragende met de linkerpoot. De kop wordt wel omkranst door een gouden nimbus. Het is de symbolische voorstelling van Christus als “’t lam dat de zonden der wereld wegneemt”.

• 

  Paddestoel: Zwam. In de heraldiek komt deze zelden voor en dan vooral het type met vruchtlichaam in de vorm van steel en sporendragende halfronde of meer bolle hoed.

• 

  Palen van vair: Bontwerk, bestaande uit een aantal (meestal) drie blauwe palen beladen met één rij omgekeerde zilveren klokjes waarvan de punt de platte bovenkant van het eronder liggende klokje raakt.

• 

  Palesteel: Oude naam voor Barensteel.

• 

  Paling: Aal. Vissoort die zwemmend (kronkelend) wordt voorgesteld. In sommige streken spreekt men meer van paling, in andere van aal, ter aanduiding van dezelfde vissoort. Heraldisch gezien is er geen onderscheid tussen beide. Vis.

• 

  Palissade: Omheining van in de grond geslagen, aan de bovenkant gescherpte, naast elkaar geplaatste palen, tot in het laatst van de 19de eeuw in grote hoeveelheden in vestingen en forten aanwezig. In de heraldiek zien we dit ook terug in gepalissadeerd en palissadevormig gedeeld.

• 

  Palissadevormig gedeeld: Een deellijn in de vorm van steeds tegengestelde palissaden, lijkend op een puntig hekwerk.

• 

  Pallium: Liturgisch waardigheidsteken dat in de R.K. Kerk is voorbehouden aan de paus -die het nimmer heraldisch voert- en residerende aartsbisschoppen. Het bestaat uit een ringvormige, ongeveer 5 cm brede band van witte wol, met aan de voor- en achterzijde een ca. 30 cm lange afhangende band. Op de ring zijn vier en op iedere hanger is één breedarmig zwart kruisje aangebracht. Het wordt zowel in, als buiten het schild toegepast. Als uitwendig waardigheidsteken kan het over de bovenste schildrand hangen -in welk geval het in het schild lijkt te staan- of onder het schild uitkomen.

• 

  Palmboom: Tropische boomsoort met geschubde stam en afhangende (palm)takken. Bomen.

• 

  Palmtak: In de klassieke oudheid het teken der overwinning. Wordt als huldeblijk of versiering in en om schilden gebruikt. Soms heeft een engel er een in de hand.

• 

  Panfluit: Wordt in de heraldiek klaroen genoemd. Fluit van aan elkaar bevestigde gestemde pijpjes van verschillende lengte, die aan een kant open zijn en waarop geblazen kan worden als op een holle sleutel.

• 

  Panter: Luipaard, zoogdier uit de familie van de katachtigen. De huid is gevlekt, zelfs bij de zwarte panter zijn resten daarvan te zien. In de Engelse heraldiek komen zij regelmatig voor. In Nederland sporadisch.

• 

  Papegaai: Tropische vogel. Komt reeds in zeer oude wapens voor. Hij wordt van terzijde afgebeeld, is meestal groen met kromme snavel en lange staart. Een enkele maal noemt men witte papegaaien (van natuurlijke kleur) wel kaketoes.

• 

  Papegaaienkop: Kop van een papegaai. Soms is hij gesnaveld en gekuifd van een andere kleur wat dan vermeld moet worden.

• 

  Paradijsvogel: Tropische vogel met name op Niew-Guinea en omliggende eilanden. Heeft in wapens een eigenaardige vorm: de vleugels zijn tegen het lichaam gesloten, hij is zeer langwerpig, ligt dwars als een zwemmende vis in het schild, heeft een breed uitlopende staart en geen poten.

• 

  Parel: Een sieraad, ronde of peervormige parels zijn afkomstig van de pareloester.

• 

  Parelkroon: Kroon met parels. In geval van rangkronen kan deze vijf, zeven of negen parels hebben naar gelang de adellijke rang.

• 

  Passer: Tweebenig instrument om cirkels of bogen te beschrijven. Wordt ook gebruikt om afstanden te meten en uit te zetten. Wordt meestal open, d.w.z. met de benen van elkaar en naar beneden voorgesteld.

• 

  Passiebloem: Plantengeslacht met veel soorten, zo genoemd vanwege de symboliek. De krans is de doornenkroon van Christus, de driedelige stempel verbeeldt de drie nagels in het kruis, de meeldraden zijn de wonden. In de heraldiek voorgesteld als een bloem met een kruis in het hart.

• 

  Patriarchaal kruis: Een verkorte paal met twee verkorte dwarsbalken, waarvan de onderste meestal iets langer is dan de bovenste. Het verschilt in wezen niet van het Lotharings kruis.

• 

  Patrijs: Fazantachtige vogel.

• 

  Pauw: Aziatische siervogel behorende tot de fazanthoenders. Wordt van terzijde gezien afgebeeld. De aanziende en halfaanziende pauw hebben altijd een pronkende staart, die dus opgezet is. Vaak worden de laatste twee afgebeeld met een gewende kop, wat dan vermeld dient te worden. Als de ogen op de staart van een andere dan natuurlijke kleur zijn, noemt men de staart gespiegeld. Vogel.

• 

  Pauwenveren: Komen regelmatig als helmteken voor en worden dan in hun natuurlijke kleur voorgesteld; soms ziet men zelfs een hele pauwenstaart, die dan enkel, dubbel of zelfs driedubbel kan zijn (de veren staan dan in twee of drie rijen boven elkaar). Soms ook komen zij als vederbossen voor.

• 

  Peer: Vrucht van de perenboom en voorgesteld met de steel naar boven, soms gebladerd.

• 

  Pees: Koord of pees van een hand- of kruisboog. Indien de pees een andere kleur heeft dan de boog zelf moet dit vermeld worden. Zie ook gepeesd.

• 

  Pegasus: Gevleugeld paard uit de Griekse mythologie. Wordt voorgesteld als een schimmel, met een paar vleugels achter de schoft.

• 

  Pekton: Een teerton o.a. gebruikt bij de verdediging van steden en kastelen. Bevat een zwarte, kleverige en zeer brandbare stof, meestal vlammend afgebeeld.

• 

  Pelgrim: Reiziger. Naam voor een bedevaartganger. Herkenbaar aan zijn atribuut, de pelgrimsstaf.

• 

  Pelgrimsstaf: Wandelstaf voor de pelgrim. Een houten stok met onderaan een smeedijzeren punt en bovenaan twee bolvormige knoppen, één aan de top en de ander iets lager. Vanaf de 16de eeuw werd tussen de beide bollen vaak een haak aangebracht om er de drinkfles of kalebas aan te hangen.

• 

  Pelikaan: Grote, zware witte watervogel met kenmerkende grote snavel en keelzak. Wordt enigszins van terzijde afgebeeld, met opgeheven nederwaarts gerichte vleugels, terwijl zij zich de borst openpikt, waaruit bloed druppelt. Daarmee voedt zij haar jongen, waarvan er drie in het nest zijn. Men noemt deze figuur dan "pelikaan met haar jongen in 't nest", terwijl de afzonderlijke vogel alleen pelikaan genoemd wordt.

• 

  Pelswerk: Zie: Bontwerk

• 

  Pen: Zie: Ganzenveer.

• 

  Penning: Metaalkleurig schijfje.

• 

  Penseel: Een zacht haren kwarstje met lange steel. In de heraldiek wordt de steel soms halverwege schuin afgesneden.

• 

  Pentalfa: Ook wel pentagram genoemd. Een figuur met de vorm van een geledigde dun gelijnde vijfpuntige ster, waarvan alle lijnen samengevlochten doorlopen. Hij wordt pentalfa genoemd omdat hij lijkt te zijn samengesteld uit vijf hoofdletters A (alfa = A).

• 

  Perenboom: Vruchtboom waarbij de peren groter dan normaal worden weergegeven.

• 

  Pers: Werktuig waarin iets tussen twee platen geperst kan worden. Boekbinderspers, <em.druivenpers, drukpers en muntpers.

• 

  Persoonlijke wapens: Wanneer de nakomelingen van een wapenvoerder systematisch veranderingen in het wapen aanbrengen, dan spreekt men wel van persoonlijke wapens. Er zijn zelfs families die zo vergaande veranderingen hebben aangebracht, dat het wapen geenszins meer lijkt op het oorspronkelijke. Ook nieuw ontworpen wapens, die voor gebruik door één persoon bedoeld zijn, worden persoonlijke wapens genoemd, o.a. van R.K. geestelijken die hun aangeboren wapen delen of vierendelen met dat van hun diocees.

• 

  Piek: Lans met korte schacht. Komen in verschillende vormen voor.

• 

  Pijl: Dunne, licht staaf van hout met punt en veren, bestemd om met een boog naar een doel geschoten te worden. Staat rechtop in het schild met de punt omhoog, anders is hij omgekeerd. Soms geveerd van andere kleur.

• 

  Pijlijzer: Ook pijlpunt genoemd. IJzeren of met ijzer beslagen punt van een pijl. Voorkomend in verschillende vormen. 1. De Nederlandse vorm staat rechtop met de punt naar boven. 2. De Engelse vorm komt overwegend in van oorsprong Engelse wapens voor en staat naar Engels gebruik met de punt omlaag.

• 

  Pijlkoker: Koker, al dan niet gevuld met pijlen en met of zonder draagriem.

• 

  Pijlkruis: Een kruis waarvan elke arm eindigt in een pijl.

• 

  Pijlpunt: Zie: Pijlijzer.

• 

  Pijlstaartslang: Een slang waarvan de staart in een pijlpuntvorm eindigt, vaak gecombineerd met een pijltong.

• 

  Pijltong: Een tong waarvan het eind in een pijlpuntvorm eindigt, voorkomend bij slangen en fantasiedieren. Slang.

• 

  Pijnappel: Kegelvormige vrucht van de pijnboom.

• 

  Pijnboom: Vruchtboom. Heeft een duidelijk herkenbare vorm.

• 

  Pijp: Rookgerei. Goudse pijpen bestaan uit witte, vuurvaste klei. Pijpen in het algemeen komen sporadisch voor.

• 

  Pilaar: Zie: Kolom.

• 

  Pion: Stuk uit een schaakspel.

• 

  Piramide: Bouwwerk dat in zijn Egyptische vorm voorgesteld wordt. Komt o.a. in de Napoleontische heraldiek voor.

• 

  Pissebed: Schaaldier dat sporadisch in wapens voorkomt.

• 

  Pistool: Vuurwapen met korte loop dat met één hand kan worden afgeschoten. Wordt altijd voorgesteld in zijn antieke vorm met lange kolf en haan.

• 

  Plaatsingsregels: Sommige plaatsingen van stukken behoeven niet vermeld te worden, omdat ze als vanzelfsprekend beschouwd worden. Indien anders dan de hieronder vermelde gevallen moet alles nauwkeurig aangegeven worden.Plaatsingsregels: Sommige plaatsingen van stukken behoeven niet vermeld te worden, omdat ze als vanzelfsprekend beschouwd worden. Indien anders dan de hieronder vermelde gevallen moet alles nauwkeurig aangegeven worden.
  Twee stukken: worden naast elkaar geplaatst.
  Drie stukken: worden geplaatst als 2-1, d.w.z. twee stukken boven en een beneden.
  In geval van een beladen dwarsbalk worden de stukken verondersteld naast elkaar te staan.
  In geval van een beladen paal worden de stukken verondersteld boven elkaar te staan.
  In een schildhoofd worden de stukken verondersteld naast elkaar te staan.

• 

  Planten: De soort, gebloemd, gesteeld, gebladerd, geknopt, alles moet nauwkeurig worden opgegeven.

• 

  Platboomd vaartuig: Platbodem; een vaartuig met platte bodem, zonder kiel. Tjalk.

• 

  Ploeg: Landbouwwerktuig met handvat, ploegschaar en eventueel rad. Wordt van terzijde gezien en kan ook aangespannen zijn. De vorm van de ploeg kan naar gelang gebruik, tijd en plaats verschillen.

• 

  Ploegijzer: Ploegschaar of kouter, onderdeel van de ploeg. Staat rechtop in het schild met de punt omhoog, doch kan vanuit verschillende gezichtshoeken gezien worden. De vorm kan naar type ploeg, plaats en tijd verschillen.

• 

  Ploegschaar: Zie Ploegijzer.

• 

  Plompenblad: Ook meerblad, pompenblad, waterblad of zeeblad genoemd. Plompenblad is de voorkeursbenaming. Voorstellend een blad van de waterlelie. De afbeeldingen vertonen nogal wat vormveranderingen, van een boonachtige figuur tot een enigszins hartvormig blad met afgeronde onderkant.

• 

  Plompenvrucht: Een flesvormige vrucht van de waterlelie.

• 

  Pluim: Bos veren, ook wel één enkele pluim.

• 

  Poedelkop: Kop van een poedel, behorend tot de doeshonden met wollig, gekruld zwart of wit haar, korte ronde snuit en hangende oren.

• 

  Pompenblad: Zie: Plompenblad.

• 

  Pontificale hoeden: De hoed boven het wapen van een rooms-katholieke geestelijke geeft door middel van de kleur en het aantal kwasten, dat aan weerszijden van de hoed aan koorden bevestigd is, de geestelijke rang aan:

• 

  Poort: Zie: Stadspoort.

• 

  Poot: Van zowel leeuwen, paarden als van koeien komen de poten afzonderlijk als wapenfiguur voor.

• 

  Populier: Boomsoort uit de wilgenfamilie. Hoge smalle boom.

• 

  Populierenblad: Afzonderlijke populierbladen komen ook voor, staan altijd met de steel omlaag.

• 

  Portiek: Bouwwerk dat bestaat uit een deur tussen twee kolommen gedekt door een timpaan of geveldriehoek. Zeldzaam en voornamelijk als waardigheidsteken in het schild in de Napoleontische heraldiek.

• 

  Posthoorn: Signaalinstrument. Wordt in de heraldiek als een gebogen hoorn voorgesteld. In tegenstelling tot de jachthoorn is de posthoorn altijd ongesnoerd. Verwarrend is dat de postbedrijven meestal een gewonden vorm afbeelden die in de heraldiek waldhoorn wordt genoemd. Hoorn.

• 

  Pot: Zie: Kookpot.

• 

  Pothelm: Zie Helmvormen.

• 

  Praam: Ook wel hengsel of neusknijper genoemd. Neusknijper die bij dieren, bijvoorbeeld paarden, in de neusgaten gestoken wordt om ze handelbaarder te maken. De vorm kan naar gebruik, tijd en plaats verschillen. Afgebeeld worden de twee meest voorkomen vormen.

• 

  Priem: Puntige werktuig met handvat om gaten te maken; wordt met de punt omlaag afgebeeld.

• 

  Priesterhoed: Pontificale hoed. Een hoed met aan elke zijde een afhangend koord met één kwast, alles zwart. Komt zowel in het schild als boven het schild voor. [Van de Coppello, Van Gogh]

• 

  Priktol: Zie: Tol.

• 

  Priorstaf: Een rechte herdersstaf, aan het boveneinde niet gebogen. Hij is dikwijls gemaakt van zilver of van hout, het bovenste deel eindigt in een knop in de vorm van een appel, een lelie, een klein huis of een kapel. Hij wordt thans in de heraldiek weinig gebruikt, doch in oude wapens treft men hem nog wel aan.

• 

  Processiekruis: Latijns kruis met een verlengde onderarm. Geen waardigheidsteken, maar een crucifix op een stang dat bij processies voorgedragen wordt. In tegenstelling tot het voordraagkruis, dat in de processie direct voor de paus, een patriarch of een aartsbisschop wordt uitgedragen. Wordt evenwel als extern ornament ook door bisschoppen gebruikt. Zelfs die kardinalen die geen geconsacreerde bisschoppen zijn mogen het niet gebruiken. Het kruis is soms voorzien van siersmeedwerk en edelstenen.

• 

  Pronkend: Bij vogels wil dit zeggen dat zij de staart opzetten. Zie bij pauw of kalkoen.

• 

  Pronkstukken: Stukken die worden toegevoegd aan het wapen, achter en om het schild, met de helm en zijn toebehoren.

• 

  Pruimenboom: Boomsoort. In de heraldiek worden de vruchten aan bomen overdreven groot afgebeeld.

• 

  Punt: Herautstuk. Langwerpige driehoek, die gevormd wordt door twee lijnen, uitgaande van de onderschildrand en als punt eindigend; dit kan zijn in het schild of op de bovenschildrand. Als de punt omlaag wijst, is hij omgekeerd. De punt is niet aan deze stand gehouden en kan dus van elke schildrand of -hoek uitgaan.

• 

  Purper: Zelden gebruikte heraldische kleur. In ongekleurde wapenafbeeldingen wordt purper voorgesteld door een linksschuine arcering.

• 

  Put: Zie: Waterput.

• 

  Putto: Naakt kinderfiguurtje, als amorette of engeltje gedacht, met een decoratieve of allgorische betekenis.